تومانیان شاعر، داستان نویس و فعال ادبی - اجتماعی پرآوازه ارمنی ۱۹ فوریه سال ۱۸۶۹ در روستای " دسق" ایالت لوری ارمنستان متولد شد. (روستای زادگاه شاعر هوهانس امروزه جزو روستاهای بخشی ست که به نام تومانیان نامگذاری شده است.)  میلادی(۱۹۲۳-۱۸۶۹)شمسی (۱۳۰۲ – ۱۲۴۸)  

تحصیلات ابتدایی را در روستای زادگاهی اش آغاز کرد و در سالهای ۱۸۸۳- ۱۸۷۹ در مدرسه مذهبی جلال أوغلی" (استپان آوان امروزی) ادامه داد. سپس وارد مدرسه نرسسیان تفلیس شد اما به دلیل فقر و نداری ناچار تحصیل در این مدرسه را ناتمام گذاشت، و به مطالعات سیری ناپذیر و خودآموزی های بی وقفه همت گماشت.تومانیان از همان سالهای نو جوانی پا به عرصه کار و کوشش زندگی نهاد و مدتی در سمتهای منشی شورای خلیفه گری ارامنه تفلیس و منشی انجمن انتشاراتی ارامنه قفقاز به کار پرداخت.

تومانیان از سال ۱۸۹۳ تمام زندگی اش را وقف فعالیت در عرصه های اجتماعی - ادبی کرد. به گونه ای که در سالهای بعد از ۱۹۰۰ بر جسته ترین چهره حیات اجتماعی - ادبی ارامنه قفقاز بود. از سال ۱۸۹۹ گروه ادبی "بالاخانه" (ورناتون) با سازماندهی تومانیان فعالیت خود را آغاز کرد که در آن بسیاری از چهره های نامدار ادبی- اجتماعی ارمنی مانند آودیک ایساهاکیان، دمیرچیان، شانت و... عضویت داشتند. (چون جلسات انجمن در طبقه ی فوقانی خانه تومانیان برگزار می شد به این دلیل انجمن به " بالاخانه (ورناتون) معروف شد.)

تومانیان در سال ۱۹۰۸ به سبب فعالیت های گسترده آزادیخواهانه ملی به زندان افکنده شد. در سال ۱۹۱۲ به سمت ریاست انجمن جدیدالتأسیس نویسندگان ارمنی قفقاز برگزیده شد و تا سال ۱۹۲۱ در همین سمت باقی ماند.در سال ۱۹۱۵ پس از قتل عام ارامنه تومانیان از سازمان دهندگان اصلی پذیرش و اسکان مهاجرین و فراریان ارمنی بود و به همین دلیل به کلیه مناطقی که اهالی آنها مورد قتل عام واقع شده بودند، سفر کرد. در این سالها به تومانیان "پدر یتیمان" لقب داده بودند.

در سال ۱۹۲۰ از انقلاب ارمنستان به گرمی استقبال کرد و در سال ۱۹۲۱ به سمت دبیر اول  "کمیته امداد ارمنستان"  انتخاب گردید. در همین سال تومانیان " خانه هنر ارمنی" را پایه گذاری و رهبری کرد که نقش بزرگی در متحد کردن نویسندگان و هنرمندان ارمنی قفقاز ایفاء کرد دولت های ارمنستان و گرجستان به خاطر فعالیتهای پیگیر و خستگی ناپذیر تومانیان، لقب شاعر مردمی را به او اعطاء کرده اند.سرانجام بیماری سرطان شاعر را از تلاش زندگی باز داشت و تومانیان روز ۲۳ ماه مه سال ۱۹۲۳ در مسکو چشم از جهان بربست و در گورستان "خوجی وانک" گرجستان که امروزه از طرف دولت گرجستان به پانتنون فعالین فرهنگ ارمنی بدل شده است، به خاک سپرده شد. در سال ۱۹۶۹ مردم اتحاد شوروی یکصدمین سال تولد این شاعر بزرگ را باشکوه تمام جشن گرفتند.

هوهانس تومانیان، این شاعر انساندوست برجسته، در اعتلای ادبیات نوین ارمنی سهم عظیمی دارد. او از پایه گذاران شعر واقعگرایانه در ادبیات ارمنی است. شعرهایش از زندگی مردم مایه گرفته است و او را به مثابه ستایشگر و آفرینشگر بزرگ هنر راستین مردمی، در قلب خوانندگان آثارش جای داده است.تومانیان علاوه بر خلق شعرها و قصه های ماندگار که بسیاری از آنها به صورت فیلم سینمایی و اپرا نیز در آمده است، آثاری از بزرگان ادب دنیا را نیز به زبان ارمنی ترجمه کرده است.

تومانیان شاعر و نویسنده پرتوانی است که در کلیه ژانرها و زمینه ها و قالبهای شعری و داستانی آثار موفقی خلق کرده است. شعرها و داستانهای این نابغه بشردوست به بسیاری از زبانهای ملل دنیا ترجمه شده است.

آثار مهم هوهانس تومانیان

از آثار مهم و مشهور هوهانس تومانیان عبارتند از: منظومه های آنوش، مارو، داویت ساسونی، آخ تامار، بسوی لایتناهی، تسخیر قلعه طبل، دیر کبوتر، یک قطره عسل، بغوس پتروس، هزار دستان، ترانه من، پروانه، گیکور، دوست من نسو، بازار دلاوران و غیره.  کلیات نظم و نثر تومانیان چندین بار در چند مجلد یا بصورت جلدهای جداگانه به چاپ رسیده اند که از همه معروفتر مجموعه شش جلدی است.

آثار تومانیان به فارسی نیز برگردانیده شده اند که اهم آنها بشرح زیر است :

یادنامه تومانیان -  نادر نادر پور، ه. سایه، تهران : ۱۳۴۸ ۱۳۴۸

 هوانس تومانیان، پروانه، آخ تامار، آنوش، ترجمه، آلک تهران: ۱۳۴۸  

 آنوش، به مناسبت صدمین سال تولد هوانس تومانیان، دکتر هراند قوکاسیان، تهران:ص. ۱۳۰-۹۶.

آی وطن، آی وطن - ترجمه احمد نوری زاده، تهران: ۱۳۵۷.

 دوست من نسو، ترجمه محمد باقری

 گیکور، ترجمه آرا هوانسیان و ۷  ترجمه های مختلف دیگر

اشعار هوانس تومانیان :

رستاخیز

عیسی مسیح

رستاخیز کرد و

بر آسمان برشد

و پیغام هایش را بر زمین نهاد

اما

پیغام ها در کتاب ماند و

جهان
همچنان غرق در رنج خود، میگرید.

هنوز هم کور گشته از نقره های زنگار بسته

یاران خود را به انگشت می نمایانند[۱]

و برای گریز از عقوبت ها

 هماره دستانشان را به آب می شویند[۲] .

هنوز هم، به سخره، جبین "بی گناهی" را

به تپنچه می کویند

و روز رستاخیز را

جشن و شادی کنان

عادلان را مصلوب می کنند.

آی! بی شرمان کوته فکر؟ آ

نان امروز می میرند، اما

 فردا به روی غبار شما

با افتخار و شکوهی نو

رستاخیز می کنند.

 سخن های عشق

اگر که روزی ای رفیق عزیز!

به دیدار گور من آمدی

و گل های سرخ نورسته را دیدی

گسترده گرداگرد گور من

تو مپندار به زیر پاهایت

گل های ساده ای هستند

یا آنکه بهار آنها را

برای زینت خانه ی تازه ام

هدیه آورده ست.

آنها شعرهای هنوز نسرودهی منند

که در قلب خود بردم

آن سخن های عشقند آنها

که من

بر زبانشان نرانده هنوز

 از جهان رفتم

آنها بوسه های آتشین منند

فرستاده از آن جهان

جهانی که جاده اش برابر تو

با سنگ گور بربسته ست.

موزة هوهانس تومانیان در ایروان

موزه هوهانس تومانیان، شاعر، نویسنده و روشنفکر برجستة ارمنی، از سال ۱۹۵۳، شروع به فعالیت کرده است.

در سال ۱۹۶۹، به مناسبت یکصدمین سالگرد تولد وی، خانة تاریخی او بازسازی و مرمت شد.   در سالنها و اتاقهای این خانه – موزه، آثار، اشیاء و کلیه لوازمی که با زندگی، فعالیت و خدمات عمومی و ارزندة این نویسندة ارمنی، مرتبط بوده به نمایش درآمده است.

در این موزه همچنین،   قسمتی از محل اقامت وی در تفلیس گرجستان بازسازی شده است.   جایی که وی ۱۴ سال آخر زندگی خویش را در آنجا سپری کرد.   در بخش کتابخانه و آرشیو موزه، اسناد، دست نوشته ها و مکتوبات نویسنده به همراه مجموعه ای از کتب  و جزوات او و نیز کتابهای چاپ شده از آثار نویسنده به بیش از ۳۰ زبان زندة دنیا، وجود دارد.

آدرس: خیابان موسکویان – شماره ۴۰ تفلن: ۵۶۰۰۲۱

 https://www.toumanian.am/

https://www.amazon.com

[۱] اشاره به یهودا اسخریوطی است که عیسی مسیح را در قبال ۳۰ پاره نقره لو داد. م